Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ýurdumyzda «Gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleri hakynda» Türkmenistanyň Kanunyny we «Türkmenistanda 2030-njy ýyla çenli gaýtadan dikeldilýän energetikany ösdürmek boýunça Milli strategiýany» durmuşa geçirmek maksady bilen işler ulgamlaýyn esasda alnyp barylýar. Şunuň bilen birlikde, ýurdumyz howanyň üýtgemegi boýunça Pariž ylalaşygyny hem-de Birleşen Milletler Guramasynyň Howanyň üýtgemegi baradaky Çarçuwaly konwensiýasyndan gelip çykýan borçlary iş ýüzünde üstünlikli amala aşyrýar. Diýarymyzda «ýaşyl» ykdysadyýete geçmek boýunça işleriň çäklerinde ekoinnowasiýalary işläp taýýarlamak we ulanmak, ekologik taýdan arassa ulaglara geçmek, energiýa netijeliligini ýokarlandyrmak boýunça çäreler durmuşa geçirilýär.

Gahryman Arkadagymyz ýurtda hem-de dünýäde «ýaşyl» we «akylly» ekoulgamy ösdürmäge bolan garaýşymyzyň many-mazmunyny 2023-nji ýylda Hytaýda geçirilen «Bir guşak, bir ýol» atly üçünji ýokary derejeli maslahatda has düşnükli we anyk aýtdy: «Önümçilik işiniň we daşky gurşawy goramagyň arasynda deňagramlylygy gazanmak, ekologiýa howpsuzlygyny üpjün etmek Türkmenistanyň halkara hyzmatdaşlygynyň ileri tutulýan wezipeleriniň biri bolup durýar». Şundan görnüşi ýaly, daşky gurşawyň howpsuzlygyny üpjün etmek Türkmenistanyň döwlet syýasatynda hemişe üns merkezinde saklanýan meseledir. Muňa mysal hökmünde döwrebap, «akylly» şäheriň aýdyň nusgasyna bolan, Köpetdagyň ajaýyp dag eteginde ýerleşýän, öňdebaryjy, sanly maglumat-aragatnaşyk we «ýaşyl» tehnologiýalara esaslanýan Arkadag şäherini görkezmek bolar.

Dünýäde durnukly gurşawa we global ýylylyga bolan duýgurlyk ýylsaýyn artýar. Gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleriniň gazylyp alynýan adaty energiýa çeşmeleriniň ornuny tutjakdygy çaklanylýar. Birnäçe ýyllyk tehnologik ösüşden, maýa goýumlardan we howa şertleriniň üýtgemegi boýunça borçnamalardan soň, global energiýa sarp edilişiň 85%-i ýangyçdan gelýär. Bu görkeziji energiýa almak üçin heniz gazylyp alynýan ýangyçlara bolan talabyň bardygyny görkezýär. Gazylyp alynýan ýangyçlardan gaýtadan dikeldilýän energiýa geçmek diňe bir gymmat bolman, eýsem, ykdysady özgerişlikleri hem talap edýär.

Global energiýa tygşytlylygyny amala aşyrmakda gaýtadan işlenen materiallary ulanmak, täze önüm öndürmek, energiýany tygşytlamak we parnik gazlarynyň zyňyndylaryny azaltmak üçin çig mal çykarmakdan ep-esli az energiýa gerek bolýar. Mysal üçin, alýumini gaýtadan işlemek täze alýumin öndürmek bilen deňeşdirilende, energiýanyň 35% -ini tygşytlap biler. Bu iri senagat önümçiligi üçin kän mukdarda energiýa çykdajylaryny tygşytlaýar.

Kagyzlary gaýtadan işlemek bu täsirleri anyk görkezýär:

• Howanyň hapalanmagy 74%-den 94%-e çenli azalýar;

• Suwuň hapalanmagy 35% azalýar;

• Suw sarp edilişi 45%-e çenli azaldylyp bilinýär.

Energiýa köp talap edýän materiallary, esasanam, metal, aýna, plastmassa we kagyzy gaýtadan işlemek gazylyp alynýan ýangyjyň sarp edilişini we atmosfera goýberilýän kömürturşy gazyny azaldýar. Mysal üçin, kagyzlary gaýtadan işlemek energiýany tygşytlaýar we uglerod çüýşesi bolan agaçlaryň goralmagyna goşant goşýar.

Netijeli gaýtadan işlemek ulgamyny döretmek üçin galyndylary bölmek diňe bir açyk gurşawda däl, eýsem, galyndylaryň döreýän esasy nokatlarynda — öýlerde, mekdeplerde we iş ýerlerinde başlamaly. Üýtgetme prosesi şol bir wagtyň özünde daşky gurşawy habardar etmek, durmuş ýörelgesi we geljege garaýyşdyr. Çagalarda gaýtadan işlemek endiklerini, esasanam, kiçi ýaşda ornaşdyrmak durnukly jemgyýet üçin esas döredýär.

Şu nukdaýnazardan, gaýtadan işlemek diňe bir daşky gurşaw hereketi däl, eýsem, olar:

• jemgyýet jogapkärçiligi;

• ykdysady mümkinçilikler;

• howanyň üýtgemegine garşy göreşde güýçli guraldyr.

Gaýtadan işlemek tebigy baýlyklary gorap saklamakdan has möhümdir. Galyndylaryň her görnüşi ýerlikli bölünende daşky gurşawyň hapalanmagy azalýar we gaýtadan işlemegiň derejesi ýokarlanýar. Kagyz, aýna, plastmassa we metal ýaly galyndylary gaýtadan işlemek we öndürmek üçin gaýtadan ulanmak bilen tokaýlar, minerallar, suw baýlyklary we energiýa ýaly çäkli tebigy baýlyklaryň sarp edilişi ep-esli azalýar. Mysal üçin, kagyzy gaýtadan işlemegiň üsti bilen agaçlar has az kesilýär, şol bir wagtyň özünde plastik galyndylary dolandyrmak nebitiň sarp edilmegini azaldýar. Bularyň ählisi ekosistemanyň durnuklylygyny goldaýar we geljekki nesiller üçin has amatly dünýä galdyrýar.

Galyndylary dolandyrmak daşky gurşawyň hapalanmagynyň öňüni almagyň iň täsirli usullaryndan biridir. Topraga, suwa ýa-da atmosfera galyndynyň zyňylmagy tebigy ýaşaýşa howp salyp, esasy meseleleri döredýär. Galyndylar, esasanam, asyrlaryň dowamynda çüýräp bilýän plastmassa, deňizleriň we topragyň düzümine garyşyp, köptaraplaýyn ýaramaz täsirini ýetirýär. Bu materiallary gaýtadan işlemek diňe bir galyndylaryň mukdaryny azaltman, howanyň, suwuň we topragyň hapalanmagynyň hem öňüni alýar.

Gaýtadan işlemek diňe bir tebigy baýlyklary tygşytlamak bilen çäklenmän, ol ep-esli energiýany we suwy tygşytlaýar. Köp önümi gaýtadan işlemek ep-esli az energiýa we suw talap edýär.

• alýumini gaýtadan işlemek täze alýumin öndürmek bilen deňeşdirilende 35%-den 95%-e çenli tygşytlamagy üpjün edýär;

• gaýtadan işlenen kagyzy ulanmak suwuň sarp edilişini 45% azaldýar;

• gaýtadan işlenen aýna çig aýna önümçiligi bilen deňeşdirilende 25%-e çenli energiýany tygşytlamagy üpjün edýär.

Tebigy baýlyklar çäksiz däldir, ýagny ilatyň köpelmegi we sarp ediş endikleri sebäpli suw, ýer, energiýa, minerallar we agaç ýaly tebigy çeşmeler çalt azalmak howpy astyndadyr. Gaýtadan işlemek bolsa, sarp edilişini azaltmak arkaly bu çeşmeleriň tygşytly ulanylmagyna goşant goşýar.

Daşky gurşawy gorap saklamak boýunça edilýän kiçijik ädimler durmuşymyza uly täsirleri ýetirýär. Gaýtadan işlemek — kiçi şahsy ädimleriň uzak möhletde «ýaşyl» dünýäni döredýän daşky gurşaw hereketidir.

Galyndylardan alynýan ýangyç dürli önümçilik pudaklarynda we energiýa öndürmek desgalarynda energiýa zerurlyklaryny kanagatlandyrmak üçin ulanylýar. Olar:

• Elektrik stansiýalary. Elektrik öndürmek üçin ulanylýan elektrik stansiýalary galyndylardan alynýan ýangyjyň kömegi bilen energiýa öndürip, gazylyp alynýan ýangyçlaryň ulanylmagyny azaltmak arkaly daşky gurşawa ýetirýän zyýanly täsiri peseldip bolýar.

• Senagat desgalary. Dürli önümçilik desgalarynda ýylylygy ýa-da energiýa zerurlyklaryny kanagatlandyrmak üçin ulanylyp bilner.

• Ýylylyk elektrik stansiýalary. Galyndylardan alynýan ýangyç ýylylyk elektrik stansiýalarynda ýylylyk öndürmek üçin ulanylyp bilner.

Adamzadyň ösüşini we ykdysady öňegidişligini uzak möhletli, elýeter we ygtybarly energiýa üpjünçiligi arkaly gazanmaly. Dünýä ykdysadyýetiniň pes uglerodly we energiýa netijeli ýola düşýän häzirki geçiş şertlerinde gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerini ulanmagyň mümkinçiliklerini giňeltmek zerur bolup durýar. Şu mümkinçilikleri amala aşyrmakda hem türkmen halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyz, hormatly Prezidentimiz Arkadagly Gahryman Serdarymyz tarapyndan döwlet ähmiýetli işler alnyp barylýar.

Ogulgerek ATAÝEWA,
Türkmenistanyň Döwlet energetika institutynyň talyby.